Dhawaq dhiillo leh ayaa ka yimid dhanka London. Dhaqaatiirtii la tacaaleysay ayaa mar qura ogeysiiyay qoyskiisa in ay naftu ka baxday Dr Maxamed Daahir Afrax oo ka mid ahaa tiirarka ugu muhiimsan aqoonta Af Soomaaliga.

Hilaaddii 1952-kii ayuu ku dhashay deegaanka Jariibban ee dhaca Wuqooyiga gobolka Mudug. Qoys reer Miyi ah ayuu ka dhashay ka hor inta uusan soo gabagabeyn noloshiisa baaddiyaha islamarkaana uusan qabanin dhanka Xamar.

Kuray yar oo ku dhashay deegaan xeebeedka Mudug, kuna dhex barbaaray bulsho dhaqan ahaan geel jirayaal ah, in uu la qabsado nolosha furfuran ee magaalada waxa ay ahayd jarribaaddii ugu horreysay ee waayihiisa isku hor gudba.

Maskax furnaanta iyo dhiifoonnida uu la soo hanaqaaday ayaa ka caawisay in uu si dhib yar ah ula qabsado nolosha Muqdisho iyo guud ahaan dhaqanka magaalada.

Waxbarashadiisa

Dugsiga hoose dhexe ee Xamar Jajab ayuu ka bilaabay waxbarashada nidaamiga ah, waxaa u xigtay iskuulkii Jamaal Cabdinasir oo uu dugsiga sare kaga baxay.

Wixii markaas ka dambeyay waxaa u burqaday ilaha aqoonta oo dhabbe kasta oo uu cilmi ku siyaadsan karay ayuu qaaday illaa geeddigaas rabitaanku hor boodayay uu ku furto magaalada Cadan ee dalka Yeman, halkaas oo uu ka bilaabay waxbarashadiisa heerka koobaad ee jaamacadda.

Kulliyadda waxbarashada ee jaamacadda Cadan ayuu ka qalin beddeshay. Ka sokoow aqoonta iskuulka iyo jaamacadda uu ka dhiganayay Diktoorka waxaa uu aad u xiiseyn jiray fanka iyo suugaanta gaar ahaan sheekooyinka (novels).

Markii uu Yeman ka soo luga laabtay oo uu derejada koobaad ee jaamacadda soo xaqiijiyay, ayuu u xir xirtay dhanka dalweynaha Britain, halkaas oo uu kasii watay waxbarashadiisa.

Jaamacadda London qeybteeda daraasaadka Afrika iyo ummadaha Bariga ayuu shahaaddadiisa Maajisteerka (master Degree) ka qaatay, ka hor inta uusan isla jaamacaddan ka qaadan PhD diisa.

Shaqooyinkiisa

Dr Maxamed Daahir Afrax waxaa uu ku caanbaxay qoraalka sheekooyinka, gaar ahaan kuwa abuurka ah (fiction) waxaana ugu badnaan oo la isku waafaqsan yahay in uu qoray mid ka mid ah sheekooyinkii ugu xiisaha badnaa nuxur ahaan iyo suugaan ahaan taariikhda Af Soomaaliga.

Si isku mid ah ayuu wax ugu qorayay Diktoorku luuqadaha Soomaaliga, Carabiga iyo Ingiriisiga, waxaana la soo helayaa shaqooyin badan oo uu ku qoray saddexdaas luuqadood.

Haddii aan dhowr buug magacyadooda carab dhowno, waxaa ka mid ah ‘Guur ku sheeg’ oo uu qoray 1975. ‘Gaajo Macruuf’ oo uu qalinka iyo warqadda isula helay 1980 kii. ‘Durbaan been ah’ iwm.

Balse buugga Maana Faay oo ah buugga magaca Maxamed Daahir Afrax bilay waxaa uu muteystay in cid kasta oo suugaanta sheekada ee Soomaalida wax uun ka akhrisay uu u qiro in ay ahayd sheekadii ugu cajiibsaneyd ee nooceeda ah ee af Soomaali lagu qoray.

Prof B.W. Andrzejewski oo ahaa af yaqaan daneeya Af Soomaaliga iyo afafka Kushitigga wax badanna ka qoray Af Soomaaliga, ayaa mar isaga oo la ashaqaraarsan heerka farshaxan ee buugga Maana Faay ku fadhiyo yiri “Xardhidda sheekadan qoraa Afrax wuxuu ku muujiyey hibo farshaxanimo ee heerka ugu sarreeya.”

Awood suugaan-yahanimo ayuu albaabka ugu furay dugsi laga baran karo sawiridda qofka aadmiga ah dareenkiisa dahsoon iyo jawiga ku xeeran. Waa sheeko-faneed oo suugaanta Soomaalida gaarsiisey maqaamkii ay ka mudnayd suugaanta caalamka.”

In ka badan 40 sano oo ay qorannayd sheekada Maana Faay, sannadkii 2019 ayaa markale dib loo daabacay iyadoo dib u sixid iyo dib boor uga qaadid lagu sameeyay.

Sidoo kale buugaagta dhaxal galka ah ee uu ummadda Soomaaliyeed uga tagay Prof-ka waxaa ka mid ah buugga “Dal dad waayay iyo duni damiir beeshay” kaas oo uu sannadkii 1994, markii uu dalku qalalaaso galay ka qoray dhab ahaanta waaqicii olollayay ee dalka iyo sida damiir la’aanta ah ee ahmiyadda la iskaga saareyn.

Waayihiisa siyaasadda

Wixii ka dambeeyay 1995, marka laga soo tago dadaalladii hormarinneed ee afka iyo aqoontiisa uu galshay, waxaa uu usoo jeestay sidii doorkiisa uu uga ciyaari lahaa siyaasadda dalka, isagoo kaalin wanaagsan ka ciyaaray hirgelidda shir weynihii Carte.

Kaddibna waxaa uu dowladdii Cabdiqaasim ka qabtay xilka wasiiru-dowlaha xiriirka caalamiga ah. Waxaa u xigay in uu la taliye u noqday madaxweynaha Jabuuti, ismaacil Cumar Geelle, oo uu kala talinayay arrimaha Afka iyo hormarintiisa.

February sannadkii 2011-kii, shir weyne ka dhacay magaalada Jigjiga ee cariga Soomaalida Itoobiya, ayaa loogu magacaabay Dr Maxamed Daahir Afrax in uu noqdo xoghayaha guud ee Ururka Midowga Afrika, Qeybta Horumarinta Luqadaha Qaaradda Afrika.

Sannadkii xigay ee 2012, waxaa magaalada Jabuuti loogu caleema saaray in uu noqdo guddoomiyaha Akaddeemiyad goboleedka Af Soomaali ee AGA, kaas oo uu xilkeeda ku magacownaa illaa iyo hadda.

4-tii June 2015, Afrax ayaa loo magacaabay in uu noqdo guddoomiyaha guddiga madaxa banaan ee dib u eegista dastuurka Soomaaliya, tan iyo markaas waxaa uu door wanaagsan ka ciyaaray dar dargelinta howlaha dastuurka.

Dhowr maalin oo uu ku xanuunsanaa magaalada London, fiidnimadii hore ee Sabtida ayay qoyskiisu xaqiijiyeen in uu geeriyooday allaha u naxariistii qoraagii iyo aqoonyahankii Soomaaliyeed, Dr Maxamed Daahir Afrax.

Sidee looga falceliyay Geeridiisa?

Marka uu soo dhacay khabarka geerida Diktoorka waxaa durba is qabsaday tacsiyeynta qoyska iyo guud ahaan ummadda Soomaaliyeed looga gudanayo go’idda tiirkaas dumay.

Dhammaan siyaasiyiinta iyo madaxda dalka ayaa ka tacsiyadeeyay geerida xanuunka leh ee ku timid aqoonyahanka.

Sidoo kale dadka ka falceliyay geeridiisa waxaa ka mid ahaa qaar ka tirsan bahda qalinleyda Soomaaliyeed oo ay isku koox ahaayeen marxuumka.

Isagoo bartiisa Facebook-ga uga falceliyay, Ibraahin-Hawd Yuusuf oo ka mid ah qoraayaasha ugu qalinka cuddoon Soomaalida wuxuu yiri: “Markii uu qoray sheeko faneeddii u gu horraysay Af Soomaaliga ee taabagal ah, kumbiyuutar la ma aqoonin, teebkana qof gaar ahi ma heli jirin. Qalin iyo warqad buu ku qoray sheekada aad quruxdeeda aragtay ee Maana-Faay. Dabadeed gabadh teebka garaaci taqaan buu u la tagay.

“Hordhaca daabaciddii labaad ayuu ku xusay hawshii taa ka soo martay. Maana-Faay wax ay ahayd ibafurka dhaqanka sheeko faneedda Soomaaliyeed. Waan xusuusan ahay carruurnimadii sidii akhriskeedu ii gilgilay. Waan xusuusan ahay sidii aan buugga ku helay. Allaha u naxariisto Maxamed Daahir Afrax Wax uu ahaa nin Soomaalinnimada iyo Af Soomaaligaba u han weyn.”

Wasiirkii hore ee arrimaha gudaha Soomaaliya, Cabdi Faarax Juxa, oo sidoo kalena bahda qoraalka ay wadaageen Afrax, ayaa isna bartiisa Facebook-ga uga tacsiyadeeyay ummadda Soomaaliyeed geerida ku timid prof ka waxaana uu yiri: “Afkii Soomaaliga, Hiddaha iyo suugaantii, Hal-abuurkii iyo qalinleydii, Dareenkii Ummadnimo ee uu hiilka iyo qaylo dhaanta u ahaa mudada dheer, intaba jug culus ayaa ku dhacday caawa.

“Karin dabayl weyn oo cidlo iyo ciirsi la’aan ah ayaa Soomaali ku furantay caawa. Wuxuu ahaa nin qabtay intuu uu karay oo dhan iyo ka badan. Nin geyiga Soomaalida iyo Gobolkuba tebi doonaan. Wuxuu inooga tegey dareen, dardaaran iyo farriimo adag oo ilaalinta Ummadnimo ah. Afkii ayaa caawa ehel weyni ka go’ay. Raqbase waa ku rageed”