Qoraalkan habdhiciisu waxa uu ku salaysan yahay halxidhaale Soomaalidu in badan maqashay ama in badan oo Soomaalida ka mid ahi ba ay maqashay, waa halxidhaalihii ahaa “Shabeel, Ri’ iyo Caws ayaa lagu yidhi talaabi oo meel wabi ah ka talaabi waxaana laguu ogol yahay oo shardi ah inaad marba mid talaabiso, waxaanad ogaataa in saddexdani cadow isku yihiin” sideed u maarayn lahayd hawshaa, in badan marka maskaxda laga shayqaysiiyo waa la furfuraa hal-xidhaalahaa lakin marka hore waxa kaa hor imanaya caqabado, oo marba waxad xal ka raadinsaysaa meel arrintu ku sii murgayso oo khasaare aad gaadhayso, waxaan xasuusanahay in marka aad tidhaa marka hore waxaan talaabinayaa Shabeelka lagu odhanayo sow haddi shabeelka aad talaabiso ridu cawska cuni mayso, markaad tidhaa cawska Ayaan talaabinyaana lagu odhanayo sow shabeelku rida cunimaayo, markaad tidhaa… Aragtidaa (Theory) ayuu ka dabqaadanayaa maqaalkani.
Qofka Somaaliga ahi waxa uu ka dhiganyahay nin saddexaas shay ee aan marnaba laba ka mid ah ama saddexduba aanay is qaadanayn la nool lana rabo inuu saddexaba, waa xaqiiqo jirta oo uu la noolyahaye uu ka talaabiyo wabi rogmanaya isagoo aan midna luminayn oo ay saddexbu hantidiisa yihiin, lakin waxa u baahan fikir, aqoon iyo cilmi sidii ay saddexdan arimood ku badbaadi lahaayeen ee xeegana xeego u noqon lahayd ilkana u nabad gali lahaayeen.
QABIIL:
Qabiil macna ahaan waa eray carabi ah oo sheegaya dad abtirsiin wadaaga, ama oday iskugu imanaya, ama ku midooba oday kaliyaata oo magac u yaal ah (Symbolic) si ay ugu ilaaliyaan midnimadooda. Qabiilku waxa uu leeyahay qaab-dhismeed raacaya abtirsiin, oo leh meel uu ka bilaabmo iyo meel uu ku dhamaado, tusaale ahaan qofka Soomaaliga ahi waxa uu leeyahay meel abtirsiintiisu ka bilaabanto, laga bilaabo magaciisa ilaa qabiilkiisu odaga uu ka tafiirmay mana laga yaabo inuu qofku dhaafin karo wax badan odaygaa uu ka tafiirmay qabiilkiisu, waayo odayaasha inta badan Soomaalidu ku abtirsato asliyan cid si sax ah u garanaysaa ma jirto haddii ay jirtana waa lagu muransanyahay oo maaha wax la isku raacsanyahay taasina waxay ina tusaysaa in meel uu qabiilku ku soo xidhmaa ay jirto. Soomaali ahaan erayga inta badan la isticmaalo marka laga hadlayo wax istarka iyo wax isku ahaanshaha dadka isku qabiilka ah waxa la istcmaalaa erayga “TOL”. Kuma ahi af-Soomaaliga khabiir sidaad daraadeed ma hubo in eragy TOL ee Soomaaliga ahi uu u dhigmo erayga carabiga ah ee Qabiil, lakin anigu waxan is idhi iyada oo aanay aqoon ku salaysnayn oo ay malahayga ku salaysantahay waa laba eray oo la isku baddeli karo haboontahayna in ka soomaaliga ah la qaato waayo erayga Tol marka soomaali ahaan aad u eegto waxa uu samaynayaa macno sheegaya shay la isku dhajiyay oo aan is leeyahay malaha waa abtirsiinta iyo wax isku ahaanshaha erayga u taagan ee luqada English ka aan is leeyahay waxa uu ku noqonayaa (kinship).
Tolku inuu fasiraad buuxda leeyahay waxa sii macneeya ama fasiraba erayga la raaciyo had iyo jeer ee ah “TOL WAA TOLANE” oo micnaheegu noqonayo dad la isku toloy oo dun abtirsiin la yidhaa ka dhaxayso, oo xeerar iyo qawaaniin isku haysa oo ka dhaxeeyaa ay jiraan. Waa eray dhaqan ah oo tilmaamaya wax isku ahaansho, wada noolaansho iyo is taageersi ku dhisan abtirsiin.
Diinteena Suuban waxa ay inoo sheegtay in dadka laga abuuray lab iyo dhadig lagana dhigay bulshooyin iyo qabiilo, ilma Nabi aadan waxay u qaabaysanyihiin bulshooyin, bulshooyinkaas waxa ay iskugu sii xidhanyihiin siyaabo kala duwan ama waxa u dhexeeya ee isku hayaa waa dabaro kala duwan oo qaarba nooc yihiin, waxa isku hayn kara Qoomiyadnimo, Qabiilo, Diin, Dhaqaale iyo Siyaasad.
Qabiilka iyo Soomaalida:
Qabiilku waa shay qofka Somaaliga ah u ah baadi-sooc (identity ama Huwiyad) waana wax dadka Somaalida dhexdoodu isku gartaan waana nidaam waafaqsan diinta islaamka oo ka turjumaya aragtida ah inuu qabiilku yahay wax la isku garto (tacaaruf).
Mar labaadka qabiilka ama tolnimadu waa heshiis ka dhexeeya bulsho wadaagta abtirsiin oo uu isku hayo wax loo yaqaan xeer[i] (contract), xeerkaas oo inta badan ka dhaxeeya jilib iyo waxii ka badan, Xeerarkaasi waxa ay qaabeeyaan nooca uu noqonayo xidhiidhka ka dhaxaynaya dadka tolka ahi, waxa uu qeexayaa nooca istaageersiga ah ee ka dhaxayn kara, ha noqoto arimaha dhaqaalaha, siyaasada, dagaalada, helida xuquuqaha ka maqan xubnaha qabiilka iyo xallinta khilaafaadka.
Haddii dib loogu laabto qaab nololeedkii hore ee Soomaalida wixii ka horeeyay Dawladnimada waxa xeerkani ka dhexeeya tolku uu ahaa mid ka kaliya ee jira ee aan la labayn, qabiiladana xeerarkaas uun baa u dhexeeyay. Waqtigii dawladnimada casriga ah Soomaalida loo keenay waxa ku soo biiray xeerar kale oo ka duwan kan u dhexeeya qabiilka ilaa intii dawladnimada la qaatay xeerka tolka isku hayaa waxa uu aad ugu xoog badatay laba arimood, Siyaasadda iyo Diyada oo ah in dadka isku jilibka ahi magta wada bixiyaan oo waa nooc ah caymis (insurance) si dadku isaga caawiyaan culayska dhaqaale ee arintani leedahay isla markaana ah dabar adag oo aan go’ayn ilaalinayana wax isku ahaanshaha. Dhanka kale iskaashiga xaga dhaqaalaha ah ee qabiilku maaha mid ku dhisan cilmi mana aha mid isla badalay ilbaxnimada, tusaale ahaan qabiilku dhaqaale ahaan waxa xeer u ah in qofku bixiyo magta ama diyada waxii isaga ku soo hagaaga lakin qofka kuma ah khasab inuu bixiyo qaadhaan joogto ah oo lagu horumarinayo awooda dhaqaale ee xubnaha tolka.
Qabiilku waa ilaaliyaha u danbeeya (ultimate) ee xuquuqda xubnaha bulshada tolka ah, waa halka ugu danbaysa ee uu aaminsanyahay in xaq uu leeyahay ku dhacsan karo, ma aaminsana qofka Soomaaliga ahi xuquuqdiisa inuu ku helayo qaab Dawladnimo ama qaab sharci oo ka baxsan ka tolka.
Qabiilku ma leeyahay meel uu ka unkamo?
Qabiilku waxa uu ka unkamaa jufada waxana ku xiga darjo ahaan jilibka, oo ah intii diyo wada bixisa oo tiro abtiriisin ah oo shan ilaa toddoba ah iskugu yimaada wixii ka sareeya jilib oo noqonaya qabiilka saree ee dhawr jilib is kugu yimaadan waxa ka dhexeeya tolnimo guud dabarka isku hayaana ma aha mid xoogan marka xaga caymiska magaha ama Diyada laga hadlayo, intii isku jufo ah ama isku jilib ah uun baa diyada wada bixisa. Dhinaca kale waxa jira dad aan abtirsiin wadaagin oo Diyo wadaag ah oo lagu odhanayo anaga ayay nala dhiig baxaan sidaa daraadeed waxay leeyihiin xuquuq lamida ta xubnaha tolku leeyihiin waxana ay ku dhaqmaan xeerka ka dhexeeya tolka.
QABYAALADDA:
Qabyaaladda, waxa la isku waafaqsanyahay ama daacad ha kaa ahaato ama ka been sheeg qawlkaaga oo yaanay dhab kaa ahaane inay tahay wax xun oo ku astaysan burbur, kala qaybsanaan, kala qoqobnaan, is-afgarad la’aan, midnimo la’aan iyo qaar kaloo badan.
Iyadoo sifooyinkaas taban (negative) oo dhan leh haddana Soomaalidu waa halka aanay wali xornimada ka qaadan, Engiriis, Talyaani iyo Faransiis ba Soomaalida dhulkooda way yimaaddeen waanay la dagaallameen iskana kiciyeen gumaysigoodii laakiin Soomaalidu iyadoo qabyaaladda u aragta waxaas xun ee mushkiladaha badan way ku fashilmeen inay qabyaaladda meesha ka saaran. Waxa iska hor yimid qabyaalad iyo qarannimo, waxa xoog badatay qabyaalad, waxa iska hor yimid qabyaalad iyo Mabaadii kale oo shisheeye oo ay ka mid ahaayeen shuuciyadii Ina Maxamed Siyaasad iyo colkiisii wateen waxaana adkaaday qabyaaladdii oo waakii ina Siyaad Barre isaga iyo Sareeyayaal Guuto oo farabadan oo caynaanshe iyo ay ka mid ahayeen inta ay qabyaaladii baanu naxash ku sidnaayoo waanu aasaynaa ay yidhaahdeen haddna inta ay soo baxday madaxtooyadii villa Soomaaliya kursi dhigatay kana adkaatay mabdi’ii shuuciga ahaa ee dawladaha waawayni wateen Soomaliyana xilgaa haysatay. Hadda waxa aad aragtaa Dimuquraadiyadeena qabiilaysan ee wixii reer Galbeedku Dumuquraadiyada ula baxeen dusha kaga habsatay una dhigtay qaab qabyaaladdaysan.
Su’aalo badan illaa la iska waydiiyo qabyaaladda si fudud inaan loo marayn Karin ayaa biyo kama dhibacaan ah.
Su’aalaha u baahan in la is waydiiyo wax ka mid ah waa maxay horta qabyaaladdu, qabiilka maxay kaga duwantahay, ma jiraan xuduud u dhaxaysa qabiilka iyo qabyaaladda, qabyaaladdu maxay dhib leedahay maxayse dheef leedahay, qabyaaladdu ma wasiilo ama dariiq (means) baa mise waa ujeedadeena halka u danbasya (goal), qabyaaladdu ma u cadow baa qarannimada, qabyaalddu ma dhisi kartaa qaran, qaran sifo qabiil lagu dhisay ma u shaqayn karaa sida qaramada casiriga ah, ma la is waafajin karaa qabyaaladda iyo qarannimada, qabyaaladda sidan aynu u haysano maahee si kale maloo badali karaa oo ma la horumaarin karaa amaba si wanaagsan ma looga faa’iidaysan karaa? Marka Su’aalahan oo dhan jawaabo loo helo ayaa go’aan la qaadan karaa ah qabyaalad waxay tahay iyo waxay soo saarto la ogaan karaa lakiin inta aan su’aalahaas laga jawaabin qabyaalad wixii laga yidhaa waa waxaan cilmi iyo aragti ku dhisnayn lakiin ku dhisan caadifad qabyaaladduna waxay noqonaysaa markaa mid ku tilmaaman mala awaal (imaginary) sidii uu ibn khaldun sheegay.
Qabyaaladda markii aan qeexitaankeedii raadiyay ama aan maskaxda ka shaqaysiiyay waan waayay wax aan ku qanco, waayo waxa lagu qeexay oo I qanciya maan helin, qof Soomaali ah oo wax uu ka qoray ay jiraana waan baadhay maan helin maqaalo igu qanciya waxay qabyaaladdu tahay haddii aanay jirin maqaalo lacag ah oo arintan ka hadlaya horta kuwa bilaasha ma helin, cida kaliya ee aan arrimahan waxa uu ka qoray ay igu soo noqnoqtay waa I.M.Lewis oo ninkaas shisheeye ah isla markaana dhaqankeena iyo taariikhdeenaba inooga wakiilka ah.
Haddaad tidhaa qabyaaladdu waa qabiilka oo si xun loo adeegsado taasi ilama aha qeexidda saxda ah, waayo wax kale ayaa lagu lamaanaynayaa, qabyaalddu marka xaq aad ledahay lagaaga qaado ma qabyaaladdaa mise waa shay kale oo qabyaaladda lagu ladhay oo ah cadaalad darro, waa laba kala duwan lakiin cadaalad darradan qaabkii loo maray uun baa ahaa qaab qabiil (meanskii) si loo gaadho in cadaalad darro dhacdo. Haddaad tidhaa xuquuq siyaasadeed oon lahaa baa la iga qaaday oo ah iyadna cadaalad darro ka dhalatay xuquuq siyaasadeed ood laahayd oo aad wayday qaabka loo marayna waa qabyaalad (meanskii) tani waxay ku tusaysaa in qabyaaladdu wasiilo ama dariiqo (means) ay tahay lakiin aanay goal ahayn.
Cabdillaahi Suldaan Timacadde:
Dulmi iyo dhac waa waxa kharibay dagalladeenniiye
Dul iyo hoosba waan ugu dhigay ee waa dix dhagaxeede
Anun baa damqanayee dhaguhu uma daloolaane
Dadkaan la hadlayaa baan lahayn dix iyo iimaane
Bal inay dalfoof tahay, caqliga doonni laga saaray
Wixii horay u soo daashaday bay dagashanaysaaye
Dugsi ma leh qabyaaladi waxay dumso mooyaane.
Waxa uu xusay dulmi iyo dhac lakin halkeebay iska soo galeen qabyaaladda wali iima kala saarin waayo dulmiga iyo dhacu waa laba curiye (element) oo ka gaara qabyaaladda sidooda ayay u yihiin wax xun lakin waxan dheehan karaa in qabyaaldii haddana tahay dariiq (means) loo marayo dulmiga iyo dhaca.
Haddii aad tidhaa qabiilaa la isku dilay oo aad soo qaadato Dawladdii Siyaad Barre ee marba qabiil ishaaqsanysay waxay wax ku dilaysay qaab qabiil waxa soo bixi kara in wax kale jireen lakiin wasiilada ama dariiqa la marayay uu ahaa mid qabiil waayo Siyaad Barre dawladiisii Kali talis ka ahayd qaar ay isku Abtirsanayeen ayay laysay oo dulmiday dhibaatana gaadhsiisay. Waxay arrintani iftiiminaysaa in qabyaaladdu doorsoomayaal (variables) Soomaalidu isla taqaan oo xumaanteeda iyo wanaageeda ay ku eegan aanay jirin.
June 19, 2014 ayaan intan ku qoray bogga aan facebook ga ku leeyahay:
“Qabyaaladda ha la joojiyo, qabyaaladda aynu iska dayno. Abdilaahi Suldaan waxa uu yidhi dugsi maleh qabyaaladi waxay dumiso mooyaane, Gaariye waxa uu yidhi uf anaa leh qabiilka wax uun baa ku adeegta………..erayadan oo dhami waa hal ku dhegyada la isticmaalo marka qabyaaladda aynu iska dayno aynu leenahay. Waxaynu leenahay qabyaaladdu waa qudhune aynu iska dayno, waa waxa Inna baabiiyay. Anigu waxan oo dhan ma aaminsani, waxaan aaminsanahay in wax ka horeeyaan in la yidhaa qabyaladda aynu dayno, waxa ka horeeya fahanka qaybaaladda iyo waxay tahay, faa’iidadeeda iyo khasaaraheeda in si dhab ah loo ogaado. dabadeedna in markaa go’aanka aynu qaadanayno lagu saleeyo waxa ka soo baxay baadhista qabylaada lagu sameeyay, haddii faa’iidadeedu badato ma qabo in laga tagayo, haddii khasaare iyo dhib la taaban karo inay leedahay aynu isla garanana in laga wada hadlo sideen uga tagnaa, oo waa qaab nololeed la soo dhaxlaye, maxaynu ku badli karnaa ee alternative ah. Qabyaaladu waxay la koox tahay qaadka iyo sigaarka, ka cuna qaadka ama caba sigaarku waxa uu ku odhanayaa bahalkanaa idilay oo waxa soo qufaca isagaan ka qaaday diyaarna uma aha inuu ka tago balwadaa dhibteeda u sheegay, taa micneheedu miyaanay noqonayn inaanu si dhab ah u kala garnayn dhibtiisa iyo dheeftiisa”
Walina halkii uun baan taaganahay waxa aanan aaminsanahay in illaa la fahmo aan go’aan la qaadan Karin lana gaadhi Karin.
Qabiil iyo Qabyaalad halkay ku kulmaan?
Qabyaaladdu waxa ay kaga duwantahay qabiilka waa halka sartu ka qudhuntay ee aan wali la fahmin ee jaha wareerku ka taganyahay, waayo marka laga hadlayo qabiil iyo qabyaalad ma jiro xayndaab u dhexaaya oo Soomaalidu isla taqaan, haddii aad tidhaa qabiilku waa shay wacan oo in qaab qabiil ama tolnimo loo urursanaado (tribal organization) waa shay qurux badan maxay markaa noqonaysaa qabyaaladdu?, haddaad tidhaa waa qabiilka isticmaalkiisa ama in hab qabiil dadku wax ku doonaan, waxii la raadinay ee lagu doonayay nooca uu noqonayo uun bay ku xidhantahay qabyaaladda qeexitaankeeduna.
Abwaan Maxmed Xaashi Dhamac (Gaarriye) waxa uu isna lahaa:
“Uf qabiilka anaa leh
Wuxuun baa ku adeegta
Mid iskii kartidiisa
Isagoon cid ku tiirsan
Isku taagi karaynin
Una haysta ateero
Ayaantuu danbi geysto
Laga hoos galo eedda.”
Gaarriyena halkan wuxuu nacay qabiilka laftiisa, waxaanay tusaale u tahay in wali qabiilka iyo qabyaaladdu isku dhex jiraan khad u dhexeeyaana aanu jirin, waxa kale oo tuducani tusaale inooga noqonayaa in qabyaaladu wali ay dariiq (means) tahay.
Dhud qudha inay wada yihiin iyo inay laamo dhud qudha ka wada baxay yihiin wali lama kala saarin labadaa eray.
Qabyaaladda iyo Qarannimadu ma is qaadan karaan mise waa isku lid?
Waa su’aal aanan si fudud uga jawaabi Karin lakin anuu waxan aaminsanahay inay Somaalidu daristo inay is qaadan karan hadday is qaadan karaan waxay iska qaadan karaan looga kala qaado.
Qaranka Somaaliland wa inuu u ageedo danaha qabiilada Somaalida ah ee qaabka qabyaaldaysan u dhisan (tribalism) markaa waxa cad inay meel iska galayaan iyo inay si isku qaadanayaan sidaase anuu wali ma garan.
Qabyaaladda ma laga bixi karaa?
Inaan waqtiga dhow iyo ka dhexeba laga bixi Karin waan hubaa, waxanan hubaa haddii sidii hore uun aragtidu ahaato inaan xitaa ka dheer laga bixi Karin. Haddaan wakhtiga dhow laga bixi Karin si kale oo loo isticmaalo ma la heli karaa?, haa bay ila tahay waa inagoo si fiican u fahana qabiilka si dhibtiisa aynu u sixi karno waayo ma burburin karno hab dhimso bulsheed aynu dhaxalay oo abtirisiin ku dhaxalay inta abtirsiintu jirto isna waa jirayaa lakin qaab ka uu u yaal baan aaminsahay in la eego markaa isbedel iman karo iyadoo aan laga guurin qabiilka.
Qabyaalad Cilmi ku dhisan ma la samayn karaa?
Caqliga Soomaalidu waxa uu leeyahay qabyaaladu way xuntahay wax ay ku xuntahayna si dhaba uma garanayo markaa caqligii waxba kuma soo kordhin qabyaaladu xaalada ay ku sugantahay, waxna kama badalo kamana tago. Cilmigu wax ma ka qaban karaa?, haa baan aaminsanahay oo cilmigu wax wuu ka soo saari karaa haddii daraasad sal looga dhigo (Research) markaa haddii cilmi-baadhistu tidhaa way xuntahay in laga tago iyo in la isticmaalo waa ikhtiyaar (choice) u yaala Soomaalida haddii wacnanteedu badato waa in qaab casriya loo horumariyaa loona bixiyaa “Qabyaaladda Cilmiga ku dhisan” ama “Scientific Tribalism”.
QARANNIMADA:
Qarannimada iyo Qofka Soomaaliga ah:
Waxa la leeyahahay dhamaan wadamadii Afrika iyo waxa la yidhaa Dawladda Casriga ah (modern state) way ku adkaatay in ay is qaatan waayo dhaqanka waddamo badan oo Afrika ah oo inaguna aynu ka midnahay ka jiray waxa uu ku dhisnaa dhaqan salka ku haya qabiil iyo xeerar soo jireen ahaa oo qaab ka awoow ka awoow ah loo kala dhaxlay Somaaliduna kama duwana wadamadaas Afrika lakin waxay wax badani is badaleen markii Somalidu wadankii ay wada lahaayeen ay ku heshiin waayeen sobotay doonanba ha u kala tagaane, dad waxay leeyihiin qabiil baa sal u ah burburkii Somaalida, dad waxay leeyihiin wax kale oo ka duwan, wixii ay ahaataba horta qabyaaladdu waa ku jirtaa markasta ama waxay noqon qodobka kowad am ka labaad.
Qofka Somaaliga ah iyo qarannimada labadii bilood ee u danbeeyayba anagoo fadhi ku dirir ah (ugama jeedo qayilaad) oo goobaha shaaha lagu cabo ee lagu sheekaysto fadhinaya ayaanu ka doodaynay, doodaasna waxa dhaliyay Maxmed M. Cawaale[ii] oo inta badan ku magac dheer “Cawaale”. Ilaa hadda hadalkeedu wuu socdaa waxan jecelahay in doodaas aan qoraal ka dhigo oo aan dhinacyada kala duwan ee aanu ka eegnay ninka Somaliga ah oo uu Cawaale u yaqaan ninka afraad waxa uu ugu bixiyay aad ugama dharagsani iyo Qarannimadu sida ay isku yihiin.
Qarannimada iyo ninka Soomaaliga ah waxa isku xidha waa qabiilkaAyaan anuu qabaa aragti ahaan, ninka Soomaaliga ahi hadduu qabiilkiisa ka dhex waayo Qaranka uma aha isaga Qaran lakin waxay u tahay meel reer hebel ay leeyihin. Inta badan waxaad maqashaa ma dawlad baa waa dawlad reer u xidhane. Miqiyaaska ninka Soomaaliga ah ee Qaranka uu ku qiyaasaa waa kaas, indhaha uu ku eegaana waa indho qabiil aqoonyahanka uu doono ha ahaadee, mufakerka uu doono ha ahaado ama indheer garadka u doono ha ahaadee.
Qaran ku dhisan Qabiil mise Qaran u dhisan Qabiil?
Qaranka Somaliland waxa uu ka unkamay qabiilo Somali ah oo kala abtirsiin duwan lakin isku qowmiyad kaliya ah “Qoomiyadda Soomali”. Markaa qaranku waxa uu ku dhisanyahay qabiil.
Qaranku haddii qabiilada uu ku dhisanyahay si aan cadaaladda wafaqsanayn uu ugu adeeg ama si baal marsan wixii lagu heshiiyay ee qaranka loo dhistay una adeegayo qabiil ka mida qabiilada (waxii aad doonto ku sifee, sad bursi, xilalka oo qabiil badsado, hantida qaranka oo qabiil gaara loogu adeego) waa qaran u dhisan qabiil.
Qaran iyo Qabiil ma noqon karaan laba urur (institution)[iii] oo kala madax bannaan?
Marka laga haddlayo Soomaalida, Qabiil iyo Qarannimo uma arko inay yihiin laba institution oo kala madax bannaan waayo Qarannimadii waxa lagu dhisay Qabiilo isku tagay oo wax ku heshiiyay, qabiilkiina qarankii waxa uu qaran u arkaa uun marka reerkiisu kuraas anfacda uu ku leeyahay walow yaanu helinba adeegyadii uu ubaahnaa oo dhan, sida laydhkii, biyihii, waxbarashadii iyo caafimadkiibee.
Qaranka Somaliland iyo Qabiiladiisa
Waxan ka hadli qarankan Somaliland qabiiladu sidee ayay kuwada yeelan karaan oo ah arin taagan maqaalkaygan ka bacdina aan jecelahay inaan wax ka idhaa sobobtu waxay tahay Somaalida Somaliland wada daggan iyagoo qabiilo ah haddii ay Somaliland wada yeelan kari waayaan inaanu qabiil kali ahi ama reer kali ahi Somaliland Qarannimadeeda meel gaadhsiin Karin.
Haddii aan runta biyo kama dhibcaanka ah u soo daadego Somaliland waxay dhibi ka taagantahay sidii dawladnimada tiirarkeeda kala duwan loo wadaagi lahaa, dawladnimadii wali wa hashii maandeeq ee lixdankii engiriiska laga riday walina sidii loo maali lahaa la is kuma afgaran waxaana ka taagan is maan dhaaf dhib ama burbur ka dhalan karo oo horena aynu Taariikhda ugu soo aragnay raadkeediina sii qoyanyahay in Somaaliya ismaan dhaaf kala kexeeyay sidaasna la isku nacay lagana soo noqon Karin dibna wax loo wadaagi Karin aan ka ahayn muuqalka Somaalinimada, midabka sugulka ah, Diinta suuban ee Nabi Maxamed loo soo dhiibay iyo afka qiimaha leh ee aynu ku gabayno taariikhdeenuna ku duugantahay intaas waxaan ahayn oo la wadaagi karo ma arko mana muuqato.
Somaliland Haddaan qaabka awood qaybsiga lagu heshiin oon hab la marin salka wax laga soo bilaabo oo dhaqankii iyo qabiilkii dib loo eegin iyadoo dastuurka iyo qawaaniinta waddanka u yaalana aan laga baxayn waxba la wada yeelan kari maayo. Imika iyo Dawladii 1993 kii farqi baa u dhexeeya, imika dastuur baa jira oo nidaam ba jira ka duwan kii 1993 lagu wada hadlayay ee axdi qarameedku uu ka soo baxayay. Lakin haddana dib ayaa wax loo eegi karaa waxaana awooda lagu qaybsan karaa iyadoo hab dastuuriya la raacayo beelo.
Arrintani haddba waxay ku xidhantahay qaabka ay wax u doonayaan qabiilada wax tirsanayaa ma qaab sax ah baa oo dhibta wakhtiga fog iyo ta dhowba lagaga bixi karo mise waa qaab qaldan? Waxay ii la muuqataa aragti ahaan in qaabka ay wax u doonayaan anuu ahayn qaab (methodlogy) hufan oo salka u dhigi kara awood qaybsi lagu qanco, Tusaale ahaan haddii imika arinta reer Awdal (Samaroon) diirada la saaro waxa ay ku qotontaa ama salka ku haysaa cabasho sharciya (legitimate concerns), dhanka kalena ma aha wax dastuuri ah, waxanay ku simbirixdeen qaabka ay wax u doonayaan mana aha mid cabashadooda wax ka tari karta, waqtiga dhow wa laga yaabaa in lagu qanciyo waxa la idin siiinyaa Wasiirada ugu tunka wayn, maxaa se damaanad ah haddii dawlad kale timaado inaad Wasiirada ugu tanka wayn haysanayso?, wax damaanad ahi ma jiraan waayo waxani maaha wax dastuuri ah oo dastuurku ma sheegayo qabiil hebel xilkaasi ayuu leeyahay oo waa wax dastuuri ah oo isagaa kursigaa leh waana wax lagu heshiiyay oo qaydhiinka lagu qaybsaday, lakin haddii aanay taasi jirin dawladda marba xilka haysaa sidii ay iyada la noqoto ayay xilalka ku qaybin dhibtuna halkii uun bay taagnaan oo marka qabiil iska dhex waayo banaanka ayuu u boodi oo waqtigu waxa uu inagaga lumi in kolba qolo la maslaxo xalna maaha arintani.
Professor Ahmed Ismail Samater ayaa isagoo ka hadlaya Ohio, Colombus oo dad reer Somaliland aha la hadlaya soo qaaday arrinta awood qaybsiga waxa uu yidhi saddex hab ayaa jira, mid waxa la yidhaa Mother Teresa[iv] oo waxa ay ku dhisantahay wax walba wada qaado, taas isaq yeeli maayo in qolyaha kale wada qaataan, midna waxa la yidhaa Qofka guulaystaa wax walba ha qaato (winner takes all) lakin hambo yar baa laga tagayaa, midina Jagi-jagi ayaa la yidhaa oo waxa ay ku dhisantahay jagi-jagidii inta dhagaxa kor loo tuuro shanta kalena la qaadan jiray ka samada ku maqana lagu darsan jiray, dee isaaqow abtiyaal taana naga daaya ayuu yidhi Prefossor Samatar yeeli maynee oo qabiilada kale Somaliland dagaa yeeli maayaane. Tu afraad Ayaan soo bandhigi oo ah in la wada guulaysto (Win win) in wax la wada yeesho, oo wax la qaybsado lakin sidii loo qaybsan lahaa aragti hufan ayay u baahantahay oo xal waaraa ka dhasho.
Xal waara
Haddii la rabo in xal waara la helo kuma imanayso in marka mushkilad la arko la kaco oo xuuquuq siyaasadeed la baadi goobo lakin waxay ku imanysaa in inta jilbaha la is daro si dhab ah oo caadifad ka fog ay u xisaabtamaan dadka Somaliland markaa ay yidhaahdaan isu keen keena oo si cadaalad ah wax inoogu qaybiya waxaa aynu qaybsanana dastuuri ha laga dhigo. Dabcan arintan maaha mid aan leeyahay reeruhu ha hogaamiyaan lakin Dawlada ayaa hogaaminaysa, Tusaale ahaan waxa la qaybsan xilalka Dawlada ee ay ka mid yihiin Madaxwaynaha, Ku xigeenka, Af-hayeenka Guurtida ka Wakiilada, Maxkamada Sarre iyo Wasiirada intaba. Waxii lagu heshiiyana in Dastuuri laga dhigo sidaas iyuu xal waaraa ku imanayaa. Lakin inta aan dastuuri laga dhigin waa in cid walba ku qanacdaa oo afti la galiyaa dadwayne si dadwaynuhuna go’aanka wax ugu yeeshaan.
Arrintan waxa soo jeedin Kara beelaha oo ku doodi kara xilalka aanu dawlada ku leenahay waa in laga wada hadlaa oo aanu ku qanacnaa wax dastuuri ahna laga dhigaa, waxa uu ka iman karaa dawlada waa arin keeni karta in Dastuurka dib loo furo oo awood qaybsi dastuurka ku dhisan la helo.
In Taariikhdii lixdankii lagu noqdo bal sidaynu wax u qaybsan jiranay waa muhiim waayo dadka qaar waxay ku odhanayaan sidii lixdankii wax inoogu qaybiya waa taariikh u baahan in dib loo eego.
Arrintani waxay adkaynaysaa wax wada la haanshaha lakiin waxa loo baahan yahay in taariikh la sameeyo waxana ka dhalan karta arin taariikhi ah oo meesha ka saarta cabashada awood qaybsiga waxanay noqon Labadii qaydhiinka ku qaybsatay Bisaylka iskuma Cawrido. Haddii arintani waliba ka iman waydo dadka reer Somaaliland ee labada darif degan anuu waxaan u arkaa uun nin wax doonay oon odhan waxaa saan ka door biday wuxuu doonayaan jirin.
Ma jiraan dad sidan isticmaalaa? Haa way jiraan wadanka Lebnon baa ka mid ah oo ay kuwada noolyihiin Christain iyo muslimiin u kala qaybsan shiico iyo Sunni, kiristaanku wuxuu leeyahay Madaxwaynaha, Suniga Muslinka ahi waxa uu leeyahay Ra’iisal Wasaaraha Shiicada Muslinka ah waxay leeyihiin Af-hayeenka baarlamaanka.
Cabdiqaadir Saleebaan Xaashi
Email: abtidoon.s@gmail.com
