Waxaa soo koobay taariikhdii iyo qaar kamid ah gabayadiiba inankiisa, Garyaqaan Xasan Cali Xasan.
Haddii aan soo koobo taariikhda Cali Xasan Aw Aadan (Banfas), waxa aan ka soo qaadan karaa goobta dhalashada oo ah Dhaboolaq oo duleedka galbeed ee Hargeysa ah iyo wakhtigii uu dhashay oo ahayd sanadkii 1948-kii. Magaalada Hargeysa ayuu ku barbaaray oo waxbarashada aasaasiga ah, ilaa Dugsiga Sare ku dhamaystey sanadkii 1969-kii.
Sanadkii 1967-kii waxa uu hormoodka ahaa banaan bixii ardaydu kaga hortageen xukuumadii wakhtigaasi ee Muqdisho looga talinayey. Haddaba, waxaa jiray urur ay samaysteen ardayda dugsiyadu, oo la odhan jiray Ururka Ardayda Soomaaliyeed ee (Somali Students Association—SSA), waxaana ay Cali Xasan u doorteen gudoomiye. Ururku waxa uu ku guulaystey in xukuumadu dhisto Dugsiga Sare ee Faarax Oomaar ee magaalada Hargeysa, kadib markii ay ku doodeen iyagoo banaan baxa dhigaya in caasimadii dalka ee labaad aanay lahayn dugsi Sare ay khalad tahay oo ay keentey dib u dhac xaga tacliinta ah. Markii ay dugsiyada hoose dhamaysteen ardaydu ayey taasi u halgameen in dugsiga Sare loo dhiso Hargeysa. Wakhtigaasi Cali Xasan aad buu u da’a yaraa. Waana hawshii u horeysay ee xaga halganka ee uu ku dhaqaaqay. Laba sanadood ayey dugsiga Axmed Guray ku dhigteen, kadibna waxay usoo wareegeen dugsiga Sare ee Faarax Oomaar oo markaasi gacanta laga qaaday. Dhirta dugsigaasi ku dhex beeran oo gobka ah, waxaa beeray ardaydii ugu horeysay ee gashay wakhtigaasi. Iyadoo uu Cali Xasan beeray geedka weyn ee gobka ah ee badhtamaha dugsiga Faarax Oomaar ka baxa. Waxaana jirta in markii uu ninka weyn noqdey isagoo macalin ah, uu geedkaasi midhaha ka guran jiray wakhtiyadii uu macalinka ka ahaa dugsiga Faarax Oomaar sideetamaadkii.
Markii uu dhamaystey tacliinta dugsiga Sare waxa uu u wareegay Cali Xasan dhinaca magaalada Muqdisho oo uu Jaamacadda Lafoole galay. Markii uu jaamacada ka baxay ayuu noqdey macalin Jaamici ah, dugsiyadii magaalada Muqdisho ayaanuu kabilaabay shaqada, sida Dugsigii la odhan jiray Macalin Jaamac oo uu bare ka noqdey 1972-kii. Intii uu Koonfurta Soomaaliya joogay isagoo dhalinyaro ah, waxyaabaha uu ka hawlgalay waxaa kamid ahaa ololihii Af-Soomaaliga oo uu ka shaqeeyey deegaanka Jubooyinka. Halkaas oo uu daraasado ka sameeyey dhaqanka bulshooyinkii deegaankaas ku noolaa.
Mudo dheer ayuu Cali Xasan ahaa bare dugsiyadii Sare ee Muqdisho iyo Hargeysa. Intii uu Muqdisho joogay, ayuu bilaabay doodaha uu kaga soo horjeeday kelitalisnimada iyo qaranimadii ay Hargeysa tuurtey lana midowdey Muqdisho. Gabaygii sadeexaad ee uu tiriyaa wuxuu ahaa gabayga la yidhaahdo “Aduunyo” sanadkii 1974-kii. Waxaana la hayaa cajaladii dhagaysiga ahayd ee uu gabaygaasi ku duubay isagoo da’yar. Ujeedada gabaygaasina waxay ahayd markii Africa ay ka dilaacdey kelitalisnimadu iyadoo boqorkii Ethiopia ee Xayle Salaase la afgembiyey.
Haddii aan gabaygaasi wax ka soo qaatey, tuducyada ugu danbeeya ayuu kaga hadlayaa in doonista bulshada ee madaxdooda guud ay qaar kale boobaan xukunka iyagoo xoog ku qabsanaya. Sidoo kale waxa uu kaga hadley in Maxamed X. Ibraahim Cigaal oo xabsiga ku jiray uu dulmi ku xidhan yahay, isagoo u saadaaliyey in nolol wanaagsan iyo madaxtinimadiisii soo noqon doonto, mar uun. Waxaana ka mid ahaa tuducyadii ugu danbeeyey ee gabaygaasi sidan:
- Marbaa dawlad madaxdeeda guud ee shicibku doonaayo;
- Darkale uuni boobaan ooy dabarogaayaane;
- Dulmi baad ku joogtaa xabsiga Maxamed Deyrowe;
- Haka quusan way kuu danbeyn nolol diraaceede.
Kalmadahaasi uu adeegsadey ee gabaygaasi aduunyo ugu danbeeyaa waxay ahaayeen kuwo aan wakhtigaasi afkaba la soo marin karayninba. Oo in xadhiga Ina Cigaal khaladyahay aan laba soo hadal qaadi kari jirinba. Marka aan wax ka weydiiyeyna wuxuu ii sheegay inuu si cad ula badheedhay oo uu cajaladaha ku duubay, dad badanina dhagaysan jireen iyagoo baqanaya. Balse xukuumadii milateriga ahayd, may xidhin. Sababtoo ah, wax dareen kacdoon iyo mid mucaaradeedba wakhtigaasi muu muuqan.
Intaa kadib ayaa sanadkii 1976-kii waxaa dalkii Soomaaliya laga qabtey barnaamij xaga suugaanta iyo fanka ahaa oo marka magaca la soo gaabiyo la odhan jiray: (Bandhiga Fanka iyo Suugaanta Soomaaliyeed, oo loo soo gaabiyo BANFAS). Wixii maalintaa ka danbeeyey waxaa loogu magac daray tartankii uu ku guulaystey iyadoo magaciisii noqdey (Cali-Banfas). Hadaba tartankii xaga gabayada oo ay ka soo qaybgaleen dad tiro badani ayaa Cali Xasan Aadan uu ku guulaystey kaalinta 1aad, isagoo tiriyey gabayga layidhaahdo Dhoolgu. Gabaygaasi oo aad u dheeraa waxa uu ka hadleyey wadaniyada iyo baraarujinta bulshadu inay tabcato. Abwaanadii kaalmaha hore soo galay ee isaga kusoo xigay waxay kala ahaayeen: C/qaadir Xirsi Yamyam, Muuse Cali Faruur iyo Cabdile Raage. Sidoo kale gabayga Gelbis oo ku saabsan guurka Soomaalida, ayaa isna uu kusoo bandhigay tartankaasi qaybtiisii xaga gabayada, isla taasna gabaygiisa Gelbis baa kaalinta 1aad galay, walow wixii koobka lagu kala qaaday uu ahaa gabayga Dhoolgu oo aan qoraal ku hayo.
Hadaba, markii la soo gaadhay xornimadii Jabuuti, ayaa Cali Xasan uu bilaabay kacdoonka xornimo doonka. Gabaygii uu Jabuuti u tiriyey oo uu fagaaraha xoriyada ee dalkaasi Jabuuti uu ka tiriyey ayuu ku soo gabagabeeyey tuducyada ah:
- Billaddii shantii gees labbaa baylahoo maqane;
- Balankeenu waa wada jir iyo baadi doon tagga’e;
- Ama buur ahaada oo iskiin madax banaanada;
- Ama buur ku tiirsada inaan nacab ku soo boobin.
Tuduca ah: “Billadii shantii gees labaa baylahoo maqanne”, macnaha tuduca waxa weeye: Bilad ama astaanta shan geesta ah, ama xidigta shanta gees leh in laba kamid ahi ay maqan yihiin. Taas oo macnaheedu yahay in Shantii Soomaaliyeed ay 3 xoroobeen kuwaas oo kala ah: Hargeysa, Muqdisho iyo Jabuuti halka ay 2 kamid ahina maqan yihiin ama aanay helin xoriyadoodii, kuwaas oo kala ah: Soomaalidii Kenya ama (NFD) iyo Soomaalida Itoobiya. Sidoo kale tuduca ku xigaa waxa uu leeyahay haddii la isla helo shantii Soomaaliyeed inay wanaagsantahay, haddii kalena inay xoriyadooda haystaan ayuu ugu tilmaamay labada tuduc ee ugu danbeeya.
Markasta Cali Xasan wuxuu abwaanada wakhtigaasi kaga duwanaa isagoo bulshada ku baraarujinayey qiimaha ay qaranimadu leedahay iyo tuuristeedii sidii ay u khaldanayd. Waxaana uu gabayadiisa halganka dhamaantoodba saldhig uga dhigay in dhibaatada Soomaalida dhex taallaa ay ku biyo shubanayso tuuristii qaranimadii Somaliland ee 1960-kii lagu bedeshay doonista Shan Soomaaliyeed. Abwaanada halgankii ka gabyey kuwooda ugu miisaanka culusi waxay qabeen aragti ku saabsan in halganku ku ekaado taliska Siyaad Barre, waxaanay mudo dheer qabeen tabasho ah in halganku wado khaldan qaaday. Isaga Cali Xasan waxa uu kaga hadley gabayadiisa in qaybaha Soomaaliyeed halkooda kala joogaan oo nolosha ay halkooda ka soo dhistaan, dawladnimadana bartaan, oo walaaltinimadu ay ka dhaxayso. Midowgii Hargeysa iyo Muqdisho inuu ahaa mid degdeg iyo caadifad ku dhisan buu tilmaamay wakhtigaasi oo aan arintaasi dadku maankaba ku haynin. Aragtidiisu waxay ahayd in “Waqooyi” xornimadiisa dib u qaato, haddiise la cabudhiyo aragtidaasi oo la cadaadiyo inay taasi dhali doonto qarax Soomaali oodhan saamaaya. Sababtuna ay tahay in dalkii Soomaaliyeed ee dhabta ahaa aanuu ahayn Waqooyi iyo Koonfur oo qudha ee ama uu yahay Shanta Soomaaliyeed oo meel qudha ku midooba ama uu yahay Shantooda oo midiba halkeeda wax ku noqoto. Waxaana uu si qoto dheer uu u yaqaanay dhaqanka Soomaalida ee ku dhisan geel qaadka iyo talo kala maroorsiga. In waxa loo yaqaano: (building blocks) ay ku wanaagsanayd oo horta aqoontooda dawladnimo iyo kasbashadu ay korodho.
Gabayga Duufaan ee uu tiriyey bilowgii sanadka 1980 waxaa kamid ah: “dal ma jiree Soomaali waa dabargo’eediiye; Dembi calanka lama saarayoo madhay dadkiisiiye”. Macnuhuna uu yahay in waxan dalkii Soomaalidu lahayd lagu sheegayaa aanuu ahayn, sababta oo ah, in Soomaalidu oo dhami ay Hargeysa iyo Muqdisho isugu soo ururto oo is dulbuuxiso dadkii deegaanka ahaana la baro bixiyaa aanay wadaniyadu ahayn, ee qayb waliba u halganto inay keento dalkeedii, xeedhadana wax lagu soo wada rito iyadoo loo siman yahayna la isugu yimaado. Sidoo kale dadkii calanka u soo halgamay ay wakhtigaasi badidoodii dhamaadeen, oo aragtidoodii halgankuna weecatey, balse xornimada iyo calanka la qaatey aanay dembi lahayn. Halka sartu ka xumaatey ay ahayd iyadoo Soomaalida oo dhaqan u leh in biyaha iyo geela ay kala qaado, ay dawladnimadii iyo midowgiiba loo arkay sidii hanti la qaadey oo kale halkii la iskaga ixtiraami lahaa, lagana shidaal qaadan lahaa sidii ay reer Waqooyigu yeeleen in lagu daydo. Haddii aan la heli kareynina in walaalaha waqooyi talada lagu soo celiyo waxa la yeeli doono, ileyn Somaliland dal jira iyadoo Soomaalida kale dal ahaan u jirin ayey ahayde. Waxaanan Cali Xasan waxka waydiiyey marar badan, in dadku fikirkaasi qabeen iyo inkale isagoo ii xaqiijiyey in bulshada inteeda badani ahayd arintaasi ka dhukannaa, xaqiiqadana ka indho la’aa.
Sanadihii u dhaxeeyey 1977 ilaa 1979kii ayaa dadku Cali Xasan ku odhan jireen: “waar maad iska aamustid, yaan lagu dilinne”. Markasta waxa uu ku odhan jiray waxa aan ka hadlayaa ma khaladbaa mise waa wax jira. Way uga garaabi jireen. Markaasuu odhan jiray hadaba haddii aynu iska wada aamusno xoolaha iyo dhirta iyo ma yeedhaanku ma inoo hadli doonaan. Mar haddaanay taasi dhacaynin anigaa inoo hadlayee i taageera oo ugu yaraan fikirka ila qaata iyagana aamusa. Waxaana jiray gabayga la yidhaahdo Masalle ee uu tiriyey 1978-kii oo erayadiisa ay kamid ahaayeen: “lama arag dadkoo aamusa oo duunyo hadashaaye; lama arag dugaag deyo oo adhi jirtoo neylo daadihine…Intaan shinidu is doorin waan dagaalamiye; nimanyahow dumaashaydii baan dibed ka seexdaaye; Dunbuqii cabaystaye kolkaan dili lahaa yaa og; Masalaha ku duulaye halkaan degi lahaa yaa og”.
Balse markii la soo gaadhay sanadkii 1979-kii ee dagaalkii uu taliskii Siyaad Barre ku qaadey Itoobiya uu faashil ku dhamaadey, ayaa Cali Xasan aragtidiisii iyo halgankiisii uu taliskii Siyaad Barre si dhaba u dareemay, waana la xidhay. Bilowgii 1980-kii ayaa Maxkamadii Badbaadada la odhan jiray ee Hargeysa la soo taagay Cali Xasan, oo lagu haysto aragtidiisii iyo halgankii ku jirayba. Gabayga lagu soo eedeeyey inuu tiriyey waxaa la yidhaahdaa Raamaale. Waana mid caan baxay, oo wakhtigaasi bulshada oo dhan wada gaadhay isaga iyo gabayga kale ee Kudkude. Markii Cali Xasan la keenay maxkamada ee laga qorayey qiraalka waxa uu maxkamadii u sheegay in codsigiisa loo aqbalo kaas oo ah inuu tiriyo gabayga lagu haysto. Wuu tiriyey, markuu dhameeyeyna wuxuu bilaabay gabayga kale ee Kudkude. Labadaasi gabayba hortooda ayuu ka tiriyey. Maalintaasi ayaa dadku arkeen in naftu maruun baxdo oo runta uu Cali Xasan ka hadley laga garaabo.
Sidoo kale waxaa bulshada ka dhex abuurmey dareeno xambaarsan khaladaadka lagula kacay dadkii reer Waqooyiga. Iyo dawladnimadii sidii loo tuuray iyo wixii lagu bedeshay toona la haynin. Afka ayuun baanay dadku kaga hadli jireen iyagoo wax talaabo ah inay qaadaan aan oggolayn ama ka baqanaya. Hadaba, isaga oo dareemadaasi ka turjumaya kuna sugan xabsiga, kadib markii la xukumay ee maxkamada dhexdeeda gabayga ka tiriyey. Waxa uu tiriyey gabayga Duufaan sanadkii 1980-kii waxaana tuducyada gabaygaasi kamid ah:
- “Dabkan igu baxaayiyo xabsigan deyrka igu meersan;
- Hadey iga danbeeyaan rag kale ima danqaabeene;
- Mililkaa idin dareeraaya oo mana daweysaane;
- Dakanadu halkey jiifto iyo hadal ma deysaanne;
- Ragii hore wuxuu diidi jiray kama dikhootaanne;
- Dad-qalkaa ka soo hoydey bay qaar dugsanayaanne;
- Ninkeygii xumaha diidaayey ee u diriraayey;
- Dabin buu isgaliyuu tidhuu nagu daraayaaye;
- Murdidaan u daabaco ayaan cidi danayneyne;
- Warkeygaan duleedkiyo ka bixin aqalka daahiisa;
- Marka la igu duugey xabaal dib uga sheekayne;
- Digo lagu qaniiniyo kudkude geel dakaan dhabayye;
- Doqontaa Ilaahbaa i badey digigixooneyne;
- Debnihiyo afkeygaa xidhnaa toban diraacoode;
- Caawana halkay daarantahay bal aan dareensiiyo.”
Gabaygaasi oo aad u dheer arimo badanna taabanaya waxaa kale oo kamid ahaa inuu tilmaamay dawladnimadii la tuuray khaladkii ka dhashay, isagoo leh:
- “Dawladii aad tuurtaa nebsigu kugu dilaayaaye;
- Walaalkaad lahayd nagu dar eed ugu duduucaysay;
- Waakaa dameerka kaa dhigtee duudka kaa rarayye;
- Isaguba marbuu daadiyaa damaqsan maysaane;
- Dib kuun baad xoqaysaan nabrahan idin daloolaaye”.
Markale oo uu ka hadlayey in halganku ku koobnaado ‘Waqooyi’ oo dhibaatadu ka taagneyd, waxa uu yidhi Cali Xasan isla gabaygaasi Duufaan sidan:
- Waqooyoo dhan buu daaran yahay deelkan maansaduye;
- Dooxaa Hargeysaan masaal kuugu darayaaye;
- Mareexaankii waakaa ka degay labadii daamoode;
- ….
- Daruurihii ragbaa qaybsadey iyo Dabo-cadaadeede;
- Sheikh-Madarba waa lagu durkooy dacalo gooyeenne;
- Laga qaad Suldaan Diiriye iyo deyrkii xaajiga’e;
- Lafcambey ku darayaan sidii daadkii berigiiye;
- Ildab inay ka dumiyaanna waa la isku dayayaaye;
- Daandaansi Ina-Faahiyaa loogu darayaaye;
- …
- Daarihii Jirde ayey leeyihiin waxaa leh daahuushe;
- Xasan Dalab dariiqbaa ku baxay loo dabaaqadiye;
- Dukaanadii Rakuub waa kuwaa loo dacwiyayaaye;
- Cumar-Xaashi deyn kama qabee waatan loo digayye;
- …
- Cabdi-Dhuudhi waakii ka didey docadocayntiiye;
- …
- Dalooldho iyo waa isgarab socdaa Daami dhagaxiiye;
- Magaaladu haddii ay durugto waa deris qalaadeede.
Gabayadaasi, aan inta kasoo qaatey iyo kuwo kale ee aan imika soo koobi karaynin, waxay muujinayaan sida halgankaasi uu Cali Xasan tusaalaha ugu ahaa dareenkii dib ula soo noqoshada qaranimada ee wakhtigaasi taagnaa. Marnaba Cali Xasan kamuu waaban jirin in dib loo xoreeyo Waqooyi oo dib loosoo celiyo dawladnimadii ka dhalatey 1960 ee hore loo baabiiyey. Taas in lagu horumarayo ayuu dadka ku boorinayey oo noloshoodii dhaqan-dhaqaale dib u soo ceshadaan. Marka loo dhugyeesho suugaantiisana waxaa kuu muuqanaysa in isaga humaagyadiisii suugaaneed iyo fikradiisii ay dhabowdey halka aragtiyihii kale oo dhami ay wada fashilmeen.
Marka aynu eegno xikmada ay xambaarsanaayeen labada gabay ee Raamaale iyo Kudkude waxay ahayd in fikradii Soomaaliweyn ay fashilantey, haddii la jabhadeynayo inaan lagu habsaamin dagaal ka dhan ah xukuumadii Siyaad Barre oo waxa uu Cabadilaahi Yuusuf oo madax ka ahaa S.S.D.F iyo Majeerteen ku baaqayeen, uu ahaa lugooyo. Waxa reer Waqooyi looga baahanyahay uu ahaa halgan iyaga u gaar ah, oo aan kaasi C/laahi Yuusuf ku dhex milmin ayuu ku baaqayey. Sidoo kale waxa uu Majeerteenka ku boorinayey in ismaamulkoodii hore u jirijirey haddi ay rabaan looga baahan yahay dagaal dhab ah oo aan degdeg ku salaysnayn. Sidoo kale wuxuu tilmaamay in dagaalka S.S.D.F uu yahay mid kursi ku salaysan taasina aanay xalka Reer Waqooyigu doonayeen aanuu ahayn. Waxaana kamid ahaa gabaygaasi tuducyadiisa:
- “Gobonimo la soo roorney oo waydinkii raqayye;
- Ee subagii raarnaa guryaha Roma loo dirayye;
- Rido dhiigleh waan kula jeclaa raysna dabayaalle;
- Riyo lala kacaa boodey baan raasamaal dhiginne;
- Waxad ruubateen maalintaad dad iska reebteenne;
- Majeerteen siduu rabay haday run u ahaan waydey;
- Adaa raafdilaacayye anigu kuma ragaadsiinne;
- Ruug cadaadigaa haysta iyo adigan riixaaya;
- Hadba raarta kiinii galaa waysla rugo gayne;
- Raqda aarka hore kii danbuu reenka maqashiine;
- Kuruskuu rudhaayuu hadana wax uga reebaaye;
- Raxan baad ku cunaysaan hashaan riiq walba u galaye;
- Daarood cadkuu kala ritaa waysla rugo gayne;
Sidoo kale gabayga Kudkude, waxa uu kaga hadley, in xabsiga Ina Cigaal ku sugan yahay ay tahay wax laga dhiidhiyo, loona baahan yahay dagaal ku salaysan qaranimo. Waxaana uu yidhi:
- “Kilaal buu dhex joogaa Cigaal waana kelidiiye;
- Dhaaxuu idin kabankaabiyee waydinaan kohanne;
- Kuray yari wuxuu aargutaa maalintuu kore’e;
- Kiintaaladuu jiidayee lagu kadeedaayo;
- Ee lagu kaxaynaayo ee lagu korfuulaayo;
- Dameerkuba kabaalada marbuu kabax ka siiyaaye;
- Kudkudaa ugu liitoo nin geed waaka kiciyaaye;
- Tolkeyoow maxaad u kuududaan layna kooreey.
Isla sanadkii 1980-kii, oo aan ku tilmaami karo inuu ahaa sanadkii Cali Xasan ee halganka, waxa kale oo gabayadii badnaa ee uu tiriyey kamid ahaa Mahiigaan oo dhinacyo badan taabanaya. Waxaan ugu weyn ee uu ka hadlayaa ay tahay tuuristii dawladnimadeenu inay saldhig u tahay tabashadii taagneyd, sidoo kale waxa gabaygu ka turjumayaa dareenkii shacabka ee ku dhisnaa dib ula soo noqoshada dawladnimada Somaliland, iyo inaanay ahayn mid la gartey 1991kii ee ay hore u jirtey garashada bulshadu, sida dad badani ku sheegayaana aanay ahayn wax mar danbe soo baxay.
Soo qaado tuducyadan gabaygaasi Mahiigaan:
- “Dawladaan maguujaan gamcahan madhan ka joogaaye;
- Maandeeq halkaan geeyey baa lagu miskeedaaye;
- Maraq Eebbe baa lagu xidhoo mahadin meysaane;
- Nirgahay mataaneysay baad mulul cadhayseene;
- Macaluusha waakaa afkii Meydh u jeedsadeyye;
- Xoriyooy ninkii maali jirey meesha laga saarye;
Macnaha tuducyadaasi oo aad u cad, hadana waxaa mudan in la iftiimiyo tuduca mudaakirada ah ee ku jira oo ah: “Macaluusha waakaa afkii Meydh u jeedsadaye” taas oo macnaheedu yahay in hashii gobonimada ee Maandeeq oo joogta Muqdisho, dhibkii loo geystey iyo macaluushii lagu hayey darteed uu afkeedii u soo jeedsadey xaga Meydh, oo ay ku yaalaan qudbiyadeena sharafta mudani, macnaheeduna yahay in shey kastaa ku noqonayo asalkiisii iyo meesha uu kamid.
Tuducyadan soo socda ee gabay-halgameedkaasi Mahiigaan, waxaa kale oo kamid ah kuwan soo socda oo uu kaga hadley gobonimo qaadashadii Somaliland, sidii loogu heesayey ee loogu dabaal dageyey, ujeedadii midnimadu inuu ahaa in labadaasi xoroobay maahee sadexdii kale ee maqnaa talo iyo wadahadal lagu raadiyo, hadii lagu waayana dagaal lagu keeno, balse doonistaasi ay fashiliyeen Soomaalidii kale oo u aragtey in Waqooyi yahay sidii geel ama hanti lasoo qaaday oo la iska yeeshay oo kale, sidaana ku fashilantey, dhibkuna uu halkaa salka ku hayo. Waana kuwan tuducyada gabaygaasi ee arimahaasi ka hadlayaa:
- “Mariiq buu dhashee maalintaan calanka muuneeyey;
- Miraaqoodayeey heesihii lagu madiixaayey;
- Gobonimo macaankey lahayd lagu marshaynaayey;
- Saddexdii maqnaa baan lahaa tallo ku maydhaanne;
- Halkay mirato xaajadu qor, oo uunka maqashiiye;
- Marodhaano nabadeed haddii maaro lagu waayo;
- Muruq iyo dagaal baan lahaa midig ku soo hoyye;
- Meykal iyo Maxamed Xaaji baa meel waxsoo dhigayye;
- Shantan midiba calan dooneyso ee laba mataanowdey;
- Mudadii yarayd bay qabteen inay midoobaane;
- Waar Soomaalidan maguugtaan lahaa meel isugu geeye;
- Muqdishiyo Hargeysaan lahaa ha ismitibiyeene;
- Shawa madaha lagu seemay iyo Mow-ga Kiiniyaate;
- Maarsada Jabuutiyo Berbera moodka iyo noolka;
- Masariyo Sucuudiga intaa Carab ku maageersan;
- Maariiga badahaan lahaa yaan la soo marinne;
- Miiqaan guntiyo waa jartaan meeriskaan tollo’e;
- Arinteydii maaf waxaa ka dhigay maqadinkiineeye;
- Markii Ministarkii-Ministarada la igu magacaabay;
- Waqooyi baa ina maamuli Rashiid baaska loo mariye;
- Maalintuu maroorsadey ninkaa maylinka afeystey;
- Mahdi baa inoo soo baxaad noo mashxaradeenne;
- Mijoxaabintaad nagu dhigteen mahadho weeyaanne;
- Halkii lagu muftaaxuu Cigaal murug la jiifaaye;
- Haddaan mowdku dilin wuu ka bixi maalmo dabadeede.
- War intaasood isoo mariseen baan maanka ku hayaaye;
- Hashaan maalka kuu siiyey baad igu mudeysaane;
- Waxan lagu murmaayiyo waxan la isku maandhaafey;
- Maatiduna ay garanaynsabaad macantabaysaaye….”
Wixii ka danbeeyey 1980-kii gabayada Cali Xasan uu tirinayey way isa soo tarayeen, sanadba ka xiga ayey u soo kala baxayeen, iyagoo xambaarsan aragti isku mid ah. Marnaba kamuu waaban jirin inuu bulshada tuso sida loo halgamo xoriyadana loo raadsado. Markii danbe ee halgankiisu midhaha dhalay ee la aasaasay S.N.M waxa lagu eedeyn jiray marka la xidho inuu ururkaasi ka tirsan yahay. Isaguna S.N.M horteed ayuu halganka bilaabay, wax cusub oo lala yaabana kumay ahayn jabhadaasi. Marnaba muu dafirin inuu ka tirsanyahay jabhadaasi, taasina waxay keentey inaan la jidh dili jirin, isaga maadaama oo uu qiraal yahay. Sidoo kale waxaa jira dad aan magacyadooda hayo, oo Cali Xasan yidhi kuwan sidaa u ooyaya ee qiran la’ inay S.N.M yihiin ee la jidh dilayaa aanay ahayn ururkaasi, isagoo saraakiishii ku yidhi: “waar kuwani maaha ee iska daaya waayo S.N.M sidaa uma barooratee”, oo sidii lagu sii daayey baa jira oo badan, oo la yidhi walaahi waa kaa ninkii aan gaban jirini sheegaye kuwan inaga sii daaya.
Wakhtiyadaasi S.N.M la dhisay kadib, waxaa isa soo tarayey dadka u talaabaya dhinaca Itoobiya iyo fadhiisimadii ay jabhadaasi ku lahayd. Wakhtiyadaasi, waxa Cali Xasan iyo asxaab kale oo badani isugu iman jireen “Dhabar-Gariir” oo ahaa aqal ay magacaasi u bixiyeen, ujeedadooduna ahayd inay ku tiirsadaan gidaarka iyagoo aan barkimo iska xigsiin, si ay u muujiyaan xitaa fadhigooda halganka ay ku jiraan.
Cali Xasan (Banfas) sidii buu halgankaasi u watey, isagoo diidey inuu Hargeysa ka baxo una talaabo S.N.M oo Itoobiya joogta. Sababta uu sidaa u yeelay mar aan waydiiyey wuxuu uu sheegay in “Faqash” ama Xukuumadii milaterigu ay sidaa jecleyd oo ay khaati ka joogsatey, badheedhihiisa oo xitaa mararka qaarkood si dadban ugu muujin jireen inuu talaabi karo. Mawqif kasta oo “Faqash” necebtahayba waan jeclaa buu yidhi. Dadka talaabaya, ee asxaabtiisii iyo ardaydiisii u badan intaba wuu sii nabadgelyeyn jiray, in gudaha aan laga wada faaruqin baan anigu u go’ay buu yidhi.
Haddaba, arimahaasi halganka iyo mawqifyadaasi uu qaatey waxay ku keeneen culeysyo iyo dhibaatooyin badan oo uu u dhabar adaygey si inta kale nolol raaxo leh igu noolaato. Ehelka iyo qaraabadiisaba arimahaasi way ka gooyeen, waxaanuu noqdey qof gooni socod ah. Dadku waxay inta badan ka baqayeen in la xidho, oo loo arko inay la mawqif yihiin isaga. Waxaana dadka qaarkood odhan jireen: “ninkani dabin buu isgeliyee inaga ilaaliya”, waana marka uu leeyahay:
- “Ninkeygii u diriraayey ee xumaha diidaayey;
- Dabin buu isgaliyey tidhuu nagu daraayaaye;
- Kuway hooyadey dihatey baa ii dardaar werinne;
- Doqmahaa Ilaahbaa i badey digigixooneyne;
- Caawana halkay daaran tahay bal aan dareensiiyo”.
Isla sanadkii 1980-kii waxaa aad u xiiso badnaa gabayga ONKOD oo uu kaga hadley garsoorkii liitey iyo baadhistii tacadiga ku dhisneyd ee xukuumadii kelitalisku ay lahayd. Waxa gabaygaasi uu kaga hadlayaa in dadka xoolahoodii lagaga dhamaystey garsoor cadaalad darro ahaa, oo arji soo qorta marka la yidhaahdo ay dadku caqlixumidii ku dhacdey darteed moodi jireen in loo asxaan falay. Oo marka lagu tacadiyo lagu odhan jiray ambiil (appeal) qaata. Waxaana kamid ahaa tuducyadiisa:
- “Awood maleh maxbuus la hayo oo lagu itaalaaye;
- Ambiil qaata baa lagu yidhaa eheladoodiiye;
- Arji soo qortey moodayaan loo axsaan falaye;
- Aabaha ha saamaxo la yidhi waa orgomihiiye;
- Indheergaratadii waa kuwaa aakhiro u ridaye;
- Ku abaade caynkaa ragaad ulan lahaydeene;
- Bal ayaan daradan haysata ee weli amaanayso…”
Iyagoo gabayadii iyo waraysiyadii aan ka qaadeyba badan yihiin, waxaan bal kusoo gebogabaynayaa inta ku saabsan maansadii Gargaara ee uu ka tiriyey geeridii mujaahid Lixle.
Maansadaa Gargaara waxa uu Cali Xasan Aadan (Banfas) tiriyey 17-kii October 1984-kii, isaga oo ku jiray xabsiga Madheera gaar ahaan meesha loo yaqaaney ‘Qabta’ oo ahayd goob-tacadiyeed lagu xidhi jiray dadka siyaasad ahaan uga soo horjeedsada xukuumaddii kacaankii macangaga ahaa. Maalintaasi waxaa kula sugnaa xabsiga Madheera oo ay goobtaasi ku wada jireen dhalinyaro arday ahayd oo iyagana xukuno kala duduwan ay ku riday Maxkamad ku sheegtii ‘Badbaadada’ ee dadka lagu dhibi jiray. Dhalinyaradaasi waxaa kamid ahaa Cabdirsaaq Alpha iyo Bidhiidh oo isagu dagaaladii xoreynta markii danbe ku geeriyooday.
Markii uu arkay Cali Xasan sida ay u gargariirayaan ciidamadii ku sugnaa xabsigu ee ay u baqanayeen, iyagoo qofkasta oo ay tuhmayeen katiinadii ku xidhneyd mid kale ugu darayeen, qufuladana ay qaar dheeraada ku sii xidhayeen. Guul guulkoodii markii ay arkeen, gariirkiina soo gaadhay dagaaladii ka socdey buuraleyda Gacan-Libaax ee Cadaadley agagaarkeedu ay kamid ahayd dhulkii la iska helay. Intaa kadibna ay maqleen geeridii mujaahdi Maxamed Xaashi Lixle. Ayaa uu Cali Xasan dareenkii maalintaasi jiray ku soo bandhigay maansadan.
Waxay ka hadleysaa maansadan magaceedu yahay Gargaara arimo farabadan, oo isugu biyo shubanaya in geerida Lixle iyo mujaahidiinta kaleba ay keeni doonto kacdoon iyo gadood dadweyne sidaana lagu gaadhi doono guusha lagu taamayey.
Hadaba, waxaan maanta halkan idiinku soo gudbinayaa maansadii Gargaara ee lagu xusi jiray maanlinta Mujaahidka ee 17-ka October.
Waana sidan anigoo qayb kamid ah soo qaatey maansadaasi aadka u dheer ee Gargaara, kusoo dhawaada:
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Barbaarta gedayda;
- Katiinadu goysey;
- Guhaadda Wuxuushta;
- Gubtoon ledi waayo;
- Haddaanan hadaanan;
- Haddaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha;
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Gubtoon ledi waayo;
- Go’aanka la qaatey;
- Gudoonka hagaagay;
- Hal guutiyo guuto;
- Hal gaasiyo weerar;
- Waxaan garideyda;
- Had waagu guduutey;
- Habeen kala guuray;
- Carooga garaaco;
- Galaaydiyo feylka;
- Gariirka dhaqaaqey;
- Gaashaanka midoobey;
- Ragaan u galaydhey;
- Haday gembiyaanoo;
- Illaah na gargaarye;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha.
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Anoo garbo duuban;
- Ilmada gu’iweydey;
- Gadhka iga dareerto;
- Waxay guntu yeeshay;
- Hadaan gondo dhiigle;
- Go’yaasha ximreystey;
- Galaal laga buuxshey;
- Ka geysanayaaye;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha.
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Gaadiidka hayaamay;
- Gadh-qaadkiyo awrta;
- Geeraariyo maanso;
- Ku geedi gashaaba;
- Goobtaan ku furaayo;
- Waxaan guri oodka;
- Gudmaha iyo hangoolka;
- Galoolkaan yagleelo;
- Usii gole xaadho;
- Xareeda gadhoodhey;
- Tigaada isgoysey;
- Haddey gacalkeygu;
- Gadhoodhkiyo haanta;
- Ku geedo lushaanne;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha.
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Gubtoon ledi waayo;
- Geedkaan midhihiisa;
- Usoo halgamaayey;
- Gobkeyga bislaaday;
- Hoobaanta isgaadhay;
- Guntiisiyo baarka;
- Hadaan gacanteyda;
- La gaadhi karaayoon;
- Ka gaajo baxaaye;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha.
- Waxaan gabaygeyga;
- Guubaabada ciilka;
- Gubtoon ledi waayo;
- Galoofta hashayda;
- Hashayda gabnowdey;
- Geestaad ka martaaba;
- Hashuu gol-qaniinku;
- Gunaadka u yeelley;
- Gafuurka dhurwaagu;
- Hashuu gujinaayey;
- Hashuu garangoorku;
- Kasoo go’ay dhiiga;
- Hashaan gorofkeeda;
- Afkaa gelin waayey;
- Hadaan godlayaaye;
- Hadaanan hadaanan;
- Hadaanan gadoodka;
- Lixloow gu’ga maanta;
- Lasoo hadhin guusha.
Waxa diyaariyey, Garyaqaan: Xasan Cali Xasan
Phone: 063-4407217
Email: qareenxasan@hotmail.com